Książkowe powroty #2 - "Mistrz i Małgorzata"

W ostatnim czasie baaaaaardzo daleko mi do bicia rekordów czytelnictwa i nabywania książek. Mimo wszystko mój stos tych, które czekają na swoją kolej, ciągle rośnie i już prowadzi ekspansję na podłogę i biurko, dlatego też Przeliterowana uznała, że w takim wypadku najlepszym pomysłem będzie przeczytanie czegoś, co już zna.  

Tytuł: Mistrz i Małgorzata
Seria: 50 na 50
Autor: Michaił Bułhakow
Wydawnictwo: Znak
Liczba stron: 544
Tłumaczenie: Leokadia Przebinda, Grzegorz Przebinda, Igor Przebinda

Chociaż nie. Tym razem nie do końca jest to czytanie po raz kolejny tego samego. Owszem, do historii, w której ważnym aspektem było rozlanie oleju na Patriarszych Prudach wracam po raz trzeci, a może i czwarty, jednak tym razem sięgnęłam po wydanie, które ukazało się w serii "50 na 50" z okazji zbliżającego się 50-lecia Wydawnictwa Znak. Co w nim takiego wyjątkowego? - Nowy przekład autorstwa Leokadii, Grzegorza i Igora Przebindów uzupełniony jest o przypisy, które, jak obiecuje informacja na okładce, "odkrywają kolejne warstwy fascynującej historii, rozwiewają wątpliwości i polemizują z poprzednimi przekładami", a także "oferują nowy klucz do odczytania tej wielkiej księgi". Po pierwsze, nie byłabym sobą, gdybym nie sprawdziła, czy nie są to tylko czcze przechwałki, a po drugie, to, niestety, ale wydanie, które do tej pory posiadam od zamierzchłych około maturalnych czasów, jest po prostu straszne. Jakkolwiek szatan jest w Mistrzu i Małgorzacie jedną z kluczową postaci, tak tego graficznego koszmaru nie można nazwać inaczej, jak tylko profanacją. Zobaczcie sami:

(Grafika wyciągnięta z najciemniejszych czeluści Internetu, bo, na całe szczęście, nie mam tego paskudztwa w Kielcach).

Zanim przejdę do rzeczy, muszę zaznaczyć jedną bardzo ważną rzecz: DZISIEJSZY TEKST NIE BĘDZIE DOGŁĘBNĄ ANALIZĄ TEJ KSIĄŻKI, JEJ ZNACZENIA W KONTEKŚCIE REALIÓW, W KTÓRYCH POWSTAŁA, ANI NICZYM TAKIM (bo się na tym nie znam :D). To będą moje luźne spostrzeżenia po kolejnej lekturze, więc zapewne nie odkryję tu żadnej literackiej Ameryki i jeśli komuś wyda się to zbyt powierzchowne, to przykro mi.

Za każdym razem przy lekturze Mistrza i Małgorzaty towarzyszy mi mnóstwo emocji, wynotowałam sobie nawet dużo spostrzeżeń, ale kiedy przychodzi co do czego, czyli do napisania kilku sensownych zdań, nie wiem nawet od czego zacząć, nie mówiąc już o dalszej części. Dlatego też daruję sobie opis fabuły, bo czuję, że polegnę w tym temacie. Zresztą myślę, że nieszczęśliwy wypadek na Patriarszych Prudach i późniejsza seria nieprawdopodobnych wydarzeń rozgrywająca się w całej Moskwie za sprawą tajemniczego "konsultanta" i jego niecodziennej świty jest mniej lub bardziej znana.

"– To wódka? – słabym głosem zapytała Małgorzata.(...)
– Na litość boską, królowo – zachrypiał – czy ośmieliłbym się nalać damie wódki? To czysty spirytus."

Ja Wolanda i jego świtę poznałam dzięki temu, że Mistrz i Małgorzata było moją lekturą w chyba trzeciej klasie liceum, kiedy to byłam jeszcze święcie przekonana, że jestem zupełną humanistką, pozbawioną choćby pierwiastka umysłu ścisłego. Czytałam wtedy wszystkie lektury (oprócz Potopu i Lalki), jednak tylko powieść Bułhakowa została ze mną chyba już na zawsze i z prawdziwą przyjemnością do niej wracam.

Za pierwszym razem przeczytałam Mistrza i Małgorzatę prawie jednym tchem i książka oczarowała mnie jako całość. Podobało mi się absolutnie wszystko: każdy bohater, przedstawienie miejsc, pejzaż Moskwy, ironia, wątek romantyczny, wątek biblijny i można tak wymieniać jeszcze długo. Z każdą następną lekturą moją uwagę przykuwały inne aspekty. Najpierw było to przedstawienie w krzywym zwierciadle obrazu społeczeństwa moskiewskiego z pierwszej połowy XX w. ze wszystkimi jego wadami, które świta Wolanda uwypukla przez swoje psikusy (śpiewający urzędnicy to mistrzostwo świata), później zachwycałam się balem u Szatana, tym razem jednak motywem przewodnim była dla mnie postać Piłata.

Zacznijmy w ogóle od tego, że umieszczenie "powieści w powieści" jako sposobu przedstawienia historii Jeszui i Piłata jest, co tu dużo mówić, po prostu genialne. Bardziej jednak zaczęła mnie zastanawiać postać samego prokuratora Judei. Biblia przedstawia go jako osobę stojącą po ciemnej stronie mocy, bo co prawda chciał uwolnić Jezusa, ale przecież ostatecznie symbolicznie umył ręce, nie biorąc odpowiedzialności za dalsze losy skazanego. Bułhakow natomiast przedstawia czytelnikowi alternatywną wizję tej postaci. Poncjusz Piłat jest tutaj straszliwie zmęczony pełnioną funkcją, szczerze nienawidzi Jerozolimy, ale w tym wszystkim wydaje się być bardzo zagubiony i samotny, a jedynym przyjacielem jest jego pies. Wspomnienie skazanego na śmierć Jeszui dręczy go i nie pozwala zaznać spokoju. Jakoś tak... szkoda mi się zrobiło tego "okrutnego prokuratora", a jednocześnie kiedy w książce pojawiał się jego wątek, w głowie kołatało mi się pytanie, co by było, gdyby faktycznie Piłat nie był taki straszny, jak go malują.

Z każdym podejściem do Mistrza i Małgorzaty dostrzegam w tym dziele coraz więcej, jednak jedno pozostaje niezmienne: moje uwielbienie dla kota Behemota. Scena opisująca jego wsiadanie do tramwaju i próbę zapłacenia za bilet rozbraja mnie za każdym razem. Tak, ja wiem, koniec końców okazuje się, że ta postać posiada też "drugie dno" i tak dalej, ale jego dialogi z Azazellem, święte (nomen omen) oburzenie, kiedy traktuje się go jak kogoś gorszego tylko dlatego, że jest kotem czy popisywanie się elokwencją zawsze wywołują u mnie szeroki uśmiech.

"Nie wiadomo, dlaczego wszyscy mówią do kotów „ty”, choć jako żywo żaden kot nigdy z nikim nie pił bruderszaftu."

Skoro o kotach mowa, poznajcie Pafnucego, zwanego Nickiem :)

W twórczości Bułhakowa uwielbiam styl, jakim napisane są jego powieści. Narracja jest świetnie dopasowana do opisywanych sytuacji, ale przede wszystkim podoba mi się język. Nie wiem jak to napisać, żeby przekazać dobrze, co mam na myśli :D Chodzi o to, że te "dawniejsze" książki są napisane eleganckim, ładnym językiem. Mają w sobie jakąś galanterię, nie są napisane niechlujnie i zawsze widać, że autor podczas tworzenia starał się zawrzeć to co najlepsze nie tylko w treści, ale i w formie. Dlatego jedna książka powstawała zazwyczaj latami, a nie w ciągu kilku miesięcy czy nawet tygodni, jak to się czasem zdarza współcześnie. W Mistrzu i Małgorzacie urzeka mnie jednak to, że ta staranność językowa została użyta do przedstawienia sporej ilości nieprzyzwoitych treści, które w czasach Bułhakowa musiały uchodzić za obrazoburcze, o czym świadczą liczne modyfikacje tekstu ze względu na problemy autora z cenzurą. No cóż, scena z kobietami opuszczającymi teatr Varietes w samej bieliźnie czy chociażby bal u Szatana, na który zaproszono zbrodniarzy i ogólnie rzecz biorąc postaci wykolejone moralnie, a którego gospodynią była naga królowa, nie należą do zbyt pruderyjnych motywów :) 

"Kryje się coś niedobrego w mężczyznach, którzy unikają wina, gier, towarzystwa pięknych kobiet i ucztowania. Tacy ludzie albo są ciężko chorzy, albo w głębi duszy nienawidzą otoczenia."

Przed lekturą zastanawiałam się, czy nowe tłumaczenie będzie miało duży wpływ na odbiór. W sumie - nie miało :) Po raz kolejny dałam się uwieść samej historii i nie skupiałam się na poszukiwaniu różnic. Muszę jednak przyznać, że wspomniane już przypisy stanowią wartościowe uzupełnienie książki. Jest ich cała masa i na początku miałam problem ze skoordynowaniem czytania właściwej treści i sprawdzania każdego z nich, bo zostały umieszczone nie bezpośrednio pod tekstem, tylko zebrane z tyłu. Koniec końców na bieżąco sprawdzałam te, które najbardziej mnie zainteresowały, a resztę przeglądałam po przeczytaniu rozdziału. Ich autorzy wykonali solidną pracę. Jestem pełna podziwu za sprawdzenie przez nich nawet najdrobniejszych szczegółów, bo, faktycznie, przypisy te dają szersze spojrzenie na świat przedstawiony, kreację bohaterów i symbolikę niektórych motywów. Dzięki nim zwróciłam uwagę na masę rzeczy, które wcześniej mi umknęły. Bardzo podobały mi się też odniesienia do pamiętników i wspomnień żony Bułhakowa, Jeleny.

"O, nie, mój filozofie, nie zgodzę się z tobą – tchórzostwo nie jest jedną
z najstraszliwszych ułomności, ono jest ułomnością najstraszliwszą!"

Nie wiem, czy nie porwałam się z motyką na słońce, próbując napisać coś o Mistrzu i Małgorzacie, bo to jest Klasyka przez duże, wykaligrafowane K. Z drugiej strony, gdybym bardzo musiała wskazać jakąś szczególną dla mnie książkę, to bez wahania powiedziałabym, że to właśnie ta pozycja jest jedną z najważniejszych w moim czytelniczym życiu. Na koniec mogę tylko dodać, że owszem, obrosła legendą i jest to tak zwana ambitna literatura, ale nie należy się jej bać. Myślę, że nie trzeba być nie wiadomo jak oczytanym, żeby z tej lektury czerpać prawdziwą przyjemność i wyciągnąć coś dla siebie (wystarczy spojrzeć na mnie). Polecam bardzo gorąco!
10/10

Big up!